Graven naar glas

blauwe zomerlucht. Reisdoel is een zandgroeve in het Savelsbos. Lonny van Ryswyck was er eerder, maar het bos laat zich moeilijk terugvinden. We missen een afslag, stuiten tot twee keer toe op dezelfde wegafzetting. De wegen worden smaller, grind en zand knerpen onder de banden. Uiteindelijk parkeren we op de gok, naast een ommuurde begraafplaats, en gaan we te voet het bos in. We passeren een oude mergelgroeve, die de bodem onder de bomen laat zien als een getekende dwarsdoorsnede uit een geologieboek. Dan, na een bocht, ligt daar plotseling de groeve. De halfronde groeve met haar wanden van roestrood zand lijkt op een openluchttheater. Het enige geluid is het ruisen van bladeren en het zingen van vogels. Dwalen is essentieel voor de werkwijze van Atelier NL, vertelt Van Ryswyck. “Als je reist zonder vastomlijnd plan, ga je écht kijken, en vragen stellen naar het hoe en waarom van alles wat je tegenkomt. Je kunt ook thuis blijven en kennis vergaren, maar dan mis je de cadeautjes van het toeval.” Lonny van Ryswyck (l) en Nadine Sterk anno nu. In 2010 maakten Lonny van Ryswyck (Tegelen, 1978) en Nadine Sterk (Gorinchem, 1977), opgeleid aan de Design Academy in Eindhoven en sindsdien samen Atelier NL vormend, hun zogenoemde Zandreis. Onderzoeksvraag was of ze zelf van zand glas zouden kunnen maken. Ze wisten, of vermoedden, dat verschillende zandsoorten verschillende kleuren glas zouden opleveren – net als verschillende kleisoorten verschillende kleuren keramiek geven. Iets van voorkennis hadden ze wel, bijvoorbeeld over de Romeinen, die al kleurloos glas maakten van wit zand, dat ze vervolgens nabewerkten met kleurstoffen. Het tweetal trok wekenlang door Nederland, België en Frankrijk. Toevalligheden, mensen die ze tegenkwamen en hun intuïtie leidden hen naar zand op plekken met een verhaal. Overal namen ze één emmertje mee. In het atelier onderzochten ze hun vondsten. In Nuenen vonden ze geoloog Foppe de Lang, die puur op het oog de samenstelling van het zand, de korrelgrootte, het gehalte aan ijzer en mineralen en de geologische afzettingslaag kon analyseren. En ze gingen op zoek naar glasblazers. Van Ryswyck: “Al sinds tweeduizend jaar wordt wereldwijd alleen zuiver wit zand gebruikt om glas te maken. Er bestaan dus geen recepten voor het werken met andere soorten zand. We moesten alles zelf uitvinden.” Geen glaswerkplaats wilde het riskeren om ‘vervuild’ zand in hun ovens te stoppen, dus bouwden ze een kleine oven die daar wel geschikt voor is. De lange weg vol proeven, onderzoek en omwegen leidde tot de presentatie van het eerste ZandGlas tijdens de Dutch Design Week van 2016. Een karaf en drie glazen, transparant met een heel lichte groenzweem, gemaakt van zand van de Zandmotor: het kunstmatige duin voor de kust van Scheveningen. Voor we naar Zuid-Limburg vertrekken, bezoeken we de werkplaats van AtelierNL, gevestigd in een Eindhovens kerkje dat ze vorig jaar, deels met de opbrengst van een crowdfunding, konden kopen van een woningcorporatie. Lonny en Nadine verkochten toen ruim tweeduizend samen met buurtbewoners gebakken tegeltjes à 35 euro. In de werkplaats is nu de tweede ZandGlas-serie te zien: karaf en glazen zijn van dezelfde stoere vorm als de eerste, maar de kleur is totaal anders: bronsgroen. Ze werden dit voorjaar geblazen door meesterglasblazer Gert Bullée. Belangrijkste grondstof: zand uit de groeve van het Limburgse Savelsbos. We lopen omhoog langs de randen van de groeve, soms glijdt een voet even weg over het steile pad. Van Ryswyck hurkt neer en laat het zand door haar handen gaan. “Het is een stroef soort zand, heel anders dan aan het strand. Al het zand is ooit rots geweest, ergens op aarde, iedere zandkorrel heeft een reis afgelegd van soms miljoenen jaren lang. Als ik met zand speel, gedachteloos, voel ik me opgenomen in die tijd. Dat is overweldigend, je voelt hoe klein je bent en dat de wereld niet om jou draait. Dat is ook heilzaam, het maakt me kalm.” Zand is, in al zijn variaties, de meest voorkomende grondstof op aarde. En in elke zandsoort, op elke plek, schuilt een verhaal. Verhalen over kustversterking zoals de Zandmotor en de eeuwenlange strijd tegen het water, of over Romeinen die zich in Zuid-Limburg vestigden en hier in het Savelsbos zand wonnen voor de aanleg van hun wegen. Maar er is een groter verhaal dat óók verteld moet worden. Over de schaduwkanten van de geoliede machines van de industrie, en over nieuwe mogelijkheden voor productie. De Zandreis leidde Van Ryswyck en Sterk onder meer naar de ‘Belgische Sahara’, een groot wingebied van witzand bij Lommel. Het zand is van een zeldzame en zeer gewilde zuiverheid, en vindt vanuit hier zijn weg naar de hele wereld. Grondstofproducenten verwerken het zand tot granulaatkorrels, glasachtige knikkers die de grondstof vormen voor alle vormen van glasproductie, van ramen tot de objecten van de ambachtelijke glasblazer. “De man die ons daar rondleidde, keek ons vol ongeloof aan toen hij ons emmertje zag en hoorde dat we zelf glas wilden maken van lokaal zand. Hij vond het een krankzinnig idee. De industrie werkt op een totaal andere schaal dan wij. Een grote glasfabrikant vertelde dat wanneer hij de fabriek een minuut zou stilleggen, hem dat 10.000 euro zou kosten. En wenste ons veel succes.” Met hun ZandGlas-reeksen wil AtelierNL laten zien dat je heel anders naar grondstoffen en productie kunt kijken. “De industrialisering heeft ongekende welvaart gebracht. Maar we hebben ons steeds gericht op het zo efficiënt mogelijk produceren van zo veel mogelijk spullen, waarvan we ons beginnen te realiseren dat we die lang niet allemaal nodig hebben. Je ziet dat steeds meer mensen behoefte hebben aan voedsel dat lokaal verbouwd is, of gebruiksvoorwerpen die gemaakt zijn zonder de natuur te forceren. Nadine en ik hebben dat altijd gedaan: kijken wat de omgeving biedt en proberen wat je van die grondstoffen kunt maken.” De eerste ZandGlas-reeks, gemaakt van zand van Kijkduin bij DenHaag. foto Teun van Beers Inkijk in de over van Atelier NL. foto Wouter Kooken De tweede ZandGlas-reeks, gemaakt van zand uit het Savelsbos inZuid-Limburg. foto Blickfänger Dat verhaal, en het verhaal van het zand zelf, die verhalen wil AtelierNL vertellen, en in de vorm van een karaf met glazen tot in de huiskamers van mensen brengen. Nu zijn de ZandGlas-reeksen vanwege de beperkte oplage nog prijzig, Van Ryswyck wil de producten voor een breder publiek beschikbaar maken. Op die manier hopen ze ook een duurzaam verdienmodel voor hun bedrijf te ontwikkelen. “Veel zand uit groeves heeft potentie maar wordt niet gebruikt. Wij willen met een aantal groeves en bedrijven in Nederland de ZandGlas-reeks gaan produceren.” Van Ryswyck laat nog een handvol zand door haar vingers gaan. “We willen de industrie veranderen. Als we kennis over oude ambachten, zoals het maken van glas, op de één of andere manier kunnen laten samenkomen met onze grote technologische kennis, kunnen we dichter bij de natuur blijven én kwalitatief mooiere dingen maken. Het is toch fantastisch dat je van dit zand zo’n prachtige, donkergroene kleur glas krijgt?” Het verhaal van het Savelsbos-ZandGlas gaat óók over het 150-jarig bestaan van de provincie Limburg, dat dit jaar wordt gevierd. Om dat verhaal kracht bij te zetten, blies Gert Bullée het eerste servies van Savelsbos-ZandGlas op 11 mei, de dag dat de provincie Limburg dat jubileum vierde. Van Ryswyck, zelf afkomstig uit Tegelen: “Het Limburgs volkslied begint met een zin over bronsgroen eikenhout. Dat dit Limburgse zand bronsgroen glas oplevert, is het soort toeval waar ik gelukkig van word.”